POWSTANIE PAŃSTWA

siem tysięcy lat temu na terenie Afryki koczowały plemiona żyjące w epoce kamiennej. Stopniowo szereg plemion przechodzi do życia osiadłego - w delcie Nilu rodzą się początki rolnictwa.

iedem tysięcy lat temu mieszkańcy jednego ze starszych osiedli w pobliżu Fajum siali już orkisz, jęczmień i len, posługiwali się drewnianymi sierpami. Nieco później zaczynają siać pszenicę, która stała się podstawowym bogactwem Starożytnego Egiptu, udoskonalają technikę nawadniania pól. Rozwija się garncarstwo, tkactwo, obróbka skóry. Rzemiosło i rolnictwo rozdzielają się. Powstają nadwyżki żywności, o jakich nawet marzyć nie mogli stale głodujący przodkowie. Jak wielkie były to nadwyżki, świadczy fakt, że za jeden gram srebra można było kupić około cetnara zboża. Rosną nadwyżki wyrobów rzemiosła, ale nie należą one do ogółu społeczności, lecz do wielmożów i wodzów. Tworzy się własność prywatna, i to nie tylko w stosunku do rzeczy, ale i do ludzi.

zyż można było kiedyś żywić jeńców, jeśli nie starczało żywności dla siebie? Teraz sytuacja się zmienia. Jeńców, których dawniej zabijano ze względu "na nieużyteczność", teraz zamienia się w niewolników. "Żywy zabity" - nazywano jeńców wojennych w dawnym Egipcie. Powstają związki handlowe z Synajem, wyspami Morza Egejskiego i Sumerem, gdzie w dolinie Eufratu i Tygrysu przebiegają podobne procesy rozkładu ustroju wspólnoty pierwotnej, rodzenia się klas i państwa.

iejsce narzędzi kamiennych zajmują miedziane dłuta, wojenne topory, brzytwy i inne przedmioty. Z łodyg papirusu buduje się łodzie. Poszczególne osiedla specjalizują się w wyrobie jednego typu produktu przeznaczonego w całości "na eksport", na wymianę.

dolinie Nilu powstają pierwsze niewielkie jednostki terytorialne, których początkowo było ponad czterdzieści. Następuje proces integracji, by po pewnym czasie w wyniku walk domowych doprowadzić do podziału Egiptu na dwa większe organizmy państwowe, Państwo Południa (w Górnym Egipcie) i Państwo Północy (w delcie Nilu). Fakty te miały miejsce na przełomie IV i III tysiąclecia p.n.e.

ależało uczynić ostatni krok: zjednoczyć cały Egipt pod jedną władzą. Dokonał tego po krwawych walkach legendarny Menes, pięćdziesiąt stuleci temu. Proces zjednoczenia przebiegał w ciągu długiego okresu i rodził się w krwawych walkach, a kiedy się dokonał, Egipt zakończył swój naprawdę zadziwiający skok z epoki kamienia w epokę metalu.

POCZĄTEK I KONIEC STAREGO PAŃSTWA

ługą drogę przebyło starożytne społeczeństwo egipskie, zanim dokonał się podział na klasy posiadających i biednych. Powstaje rażący kontrast. Pyszni faraonowie wznoszą sobie gigantyczne, wspaniałe grobowce. Początkowo są to piramidy schodkowe. Faraon Dżeser wznosi budowlę z sześcioma tarasami osiągającą sześćdziesiąt metrów wysokości. Jeszcze większe, ale już o podstawie kwadratu, budują faraonowie Chufu (Cheops) i Chafre (Chefren). Na rozkaz Chefrena z ogromnej skały wyciosano figurę Sfinksa, po dzień dzisiejszy zadziwiającego swoimi gigantycznymi rozmiarami: dwadzieścia metrów wysokości i prawie sześćdziesiąt metrów długości. Oblicze Sfinksa, przedstawiające twarz Chefrena, powinno wpajać mieszkańcom kraju myśl o wieczności, niezmienności i nadludzkiej mocy władcy.

a równi z monumentalną architekturą rodzi się monumentalna rzeźba, powstaje realistyczny, rzeźbiony portret, płaskorzeźba i malarskie freski wzbudzające po dzień dzisiejszy zachwyt i podziw miłośników sztuki. Niezależnie od wartości estetycznej posiadają one równie wielką wartość historyczną.

atorżniczy trud ludzki i zabawy próżniaczej arystokracji, orka, młocka, połów ryb, polowanie, prace rzemieślników, pląsy tancerek, spęd bydła, wojny faraonów, warzenie piwa - jak na ekranie kina przesuwają się przed nami sceny z życia dawnego Egiptu.

ówią o nim i źródła pisane. I jeżeli hieroglify egipskie były niegdyś symbolem tajemnicy, to dla współczesnego historyka nie tylko ich sens, ale i sama forma zewnętrzna może posłużyć jako znakomite źródło rekonstrukcji dalekiej przeszłości. Dla przykładu, hieroglif oznaczający ziemię to długi i wąski pasek; wynika z tego, iż Egipcjanie wyobrażali sobie cały świat na podobieństwo swej ojczyzny - doliny Nilu. Po słowie huti (płynąć pod prąd) rysowano hieroglif przedstawiający łódź pod żaglami. Po słowie hdi (płynąć z prądem) stawiano hieroglif przedstawiający łódź wiosłową. Zewnętrzny zatem kształt znaków pozwala na wyrobienie sądu o ówczesnej nawigacji.

ył czas, kiedy uważano, że hieroglify powstały w ciągu krótkiego czasu, "od razu" (wg "panbabilonistów" hieroglify zostały przejęte od mieszkańców Międzyrzecza, atlantolodzy umiejscowili kolebkę hieroglificznego pisma i alfabetu w Atlantydzie). Kiedy jednak na południu Egiptu odkryto wspaniałe rysunki skalne, kiedy odnaleziono najstarsze płaskorzeźby, uczeni mogli prześledzić wszystkie główne etapy rozwoju hieroglifów egipskich. Początkowo było to "pismo rysunkowe", piktograficzne, którego znaki przekazują ogólne pojęcia i które można było "interpretować" w dowolnym języku i dowolnymi językowymi jednostkami - rdzeniami słów, słowami i pełnymi zdaniami. Później przychodzą pierwsze próby przekazania dźwięków mowy (wewnątrz ząbkowanych owali, symbolizujących warownie, zjawiają się hieroglify, których zadaniem jest przekazanie nazwy tych warowni, podobnie jak w piśmie Azteków). W ostatnim etapie kształtował się system hieroglificzny.

owstanie pisma jest procesem naturalnym i nieuniknionym. Wszystkie plemiona w ustroju wspólnoty pierwotnej posiadały "pismo obrazkowe". I tam, gdzie ustrój ten ulegał rozpadowi, gdzie powstawało państwo, piktogramy przekształcały się w pismo hieroglificzne, a więc wyrażały nie tylko pojęcia, ale i dźwięki. Egipt zatem nie jest wyjątkiem, ale raczej klasycznym przykładem takiego przekształcenia "pierwotnej" piktografii w "klasową" hieroglifikę. Na marginesie dodajmy, że w rysunkach hieroglifów oraz w skalnych malowidłach znalazła odbicie fauna i flora doliny Nilu, co tylko potwierdza ich lokalne pochodzenie.

apisy w postaci hieroglifów występują na murach piramid i kamiennych sarkofagach, na murach świątyń i papirusach. Są to modlitwy za zmarłych i hymny do bogów, kroniki historyczne i opowiadania obyczajowe, wykazy przebiegu służby i testamenty. W Rosji przechowywany jest jeden z bardziej interesujących tekstów z owych czasów, zawierający pouczające uwagi skierowane przez faraona do syna. Faraon szczyci się tym, że udało mu się rozszerzyć swoją władzę na zachód i wschód, aż do granicy azjatyckiej. Z sąsiadami na południu panują stosunki pokojowe, najazd azjatyckich koczowników został odparty. "Azjaci są godni pogardy - poucza syna okolica, w której żyją, uciążliwa, posępna z braku wody, niedostępna z braku drzew, trudne górskie drogi. Azjata w miejscu nie siedzi, a wiecznie wędruje; wojuje... nie zwyciężając i nie będąc zwyciężonym."

araon doradza synowi stałą gotowość bojową oraz dbałość o dobro wojska. Szczególnej troskliwości poleca stosunki z możnymi, gdyż "wielki jest wielki" wówczas, gdy jego świta jest wielka.

le zaraz potem następuje wskazówka, że nie należy oddawać pierwszeństwa "synowi persony" ze względu na jego wysokie pochodzenie, ludzi należy cenić za ich uzdolnienia. "Czyń wedle prawdy, a będzie ci się na tym świecie dobrze powodziło. Uspokój płaczącego, nie czyń krzywdy wdowie, nie pozbawiaj człowieka mienia ojca jego, nie karz śmiercią bez potrzeby... Pokochaj życie czynne; życie na ziemi szybko przemija; błogosławiony, który pozostawia po sobie pamięć."

araonowie, widocznie, niezbyt do serca brali sobie te rozumne rady; bunty lenników, nacisk wojowniczych plemion, a przede wszystkim powstania ciemiężonych dołów społecznych, wyczerpanych ciężarem nadmiernych prac i danin, wszystko to spowodowało upadek Starego Państwa i podział na rozbite jednostki.

rzeba było dwustu lat, aby władcy Teb zjednoczyli z powrotem Egipt pod jedną władzą, i wówczas rodzi się epoka Średniego Państwa.

MISTRZOWIE GREKÓW, HEBRAJCZYKÓW, RZYMIAN

olebką kultury europejskiej jest kultura Rzymu. Wzorem dla Rzymian byli antyczni Grecy. Kiedy przemówiły pomniki starożytnego Egiptu, stało się jasne, jak wiele w swych szczytowych osiągnięciach zawdzięcza kultura grecka społeczeństwom kraju piramid. "Źródeł cywilizacji Grecji i jej sztuki, a zatem i źródeł naszej współczesnej cywilizacji, szukać należy właśnie w tym kraju" - pisał Champollion.

ajki egipskie odegrały ogromną rolę w literaturze światowej: "Ich starożytność jest faktem bezspornym, a rozpowszechnienie drogą ustnego przekazu nie budzi wątpliwości" - stwierdza wielki znawca literatury starożytnego Egiptu, znany uczony rosyjski Turajew. Dzięki tej, ustnej tradycji wielu autorów antycznych, mimo nieznajomości języka egipskiego, ulegało silnym wpływom literatury starożytnego Egiptu. Czerpali z tej skarbnicy Plutarch i Seneka, Homer i Ajschylos i wielu innych głośnych autorów. Za pośrednictwem literatury greckiej przenikały tematy egipskie nawet do średniowiecznej literatury w Europie. Rolę "pośrednika" odegrała tutaj Biblia, w której znajdujemy ślady oczywistego wpływu dawnego Egiptu.

rzestudiowanie Biblii ukazuje, iż jej autorzy dobrze znali literaturę staroegipską. Nawet w słownictwie widoczne są zapożyczenia z języka Egiptu. Istnieją i podobieństwa bezpośrednie.

"adstaw uszy twoje, uważaj na słowa, które mówię, zwróć serce swoje ku ich zrozumieniu" - mówi faraon Amenemope do swojego syna w Mądrościach Amenemope.

"kłoń ucho swoje i uważaj na słowa moje, i zwróć serce swoje ku ich zrozumieniu" - mówi do swego syna mądry Salomon w Księdze przypowieści.*

zięki szczęśliwemu przypadkowi dotarł do nas nadzwyczajny dokument egipskiej myśli teologicznej. Około 720 r. p.n.e. kapłani głównej świątyni Ptaha, boga-stwórcy, zwrócili się do faraona Szabaki z prośbą o uwiecznienie w kamieniu bardzo starego tekstu, przechowywanego już dwa tysiące .lat w postaci papirusu. Dwa tysiące lat to czas wystarczająco długi i "dzieło przodków" zostało porządnie nadjedzone przez robaki. Faraon zadośćuczynił prośbie kapłanów i polecił wyciosać tekst w czarnym granicie.

iestety, nie udało się ocalić go w całości: bardzo ucierpiał początek tekstu, chociaż i w środku występują znaczne luki. Na domiar złego w wiele lat później, gdy cywilizacja i religia egipska poszły w niepamięć, kamienia tego użyli mieszkańcy Memfis do żaren. Oczywiście spowodowało to stratę nowych wierszy.

1805 r. kamień znalazł się w British Museum. Dopiero po kilkudziesięciu latach zainteresowali się nim egiptolodzy. Wiele wysiłku kosztowało odczytanie tekstu napisanego trudnym, archaicznym językiem. Unikalny ten dokument wzywa wszystko, co żyje, łącznie ze wszystkimi bogami Egiptu, do wzniesienia się ku jedynemu bogu Ptah.

"szechmocny Ptah" stworzył i bogów, i ludzi, i robaki, i wszystko, co istnieje. Uczynił to w sposób nie odbiegający od tego, jaki znamy z Biblii: "Idea stworzenia wzięła początek w sercu" (powstała w myśli najwyższego boga - mówi traktat starożytny), a słowo tchnęło życie. Istnieje tutaj analogia z Księgą Rodzaju. Zwróćmy uwagę na podobne sformułowanie w Ewangelii wg św. Jana: "Na początku było Słowo, a Słowo było u Boga, a Bogiem było Słowo. Ono było na początku u Boga. Wszystko przez Nie się stało, a bez Niego nic się nie stało, co się stało."

łowa te są niemal dosłownym powtórzeniem traktatu z Memfis, chociaż rozdziela je przepaść trzech-trzech i pół tysięcy lat. Paraleli tekstów ewangelicznych i tekstów ze Starożytnego Egiptu jest znacznie więcej. Znana sentencja Chrystusa: "Kto mieczem wojuje, ten od miecza ginie", pochodzi od faraona Patu-Baste, który rzekł: "Kto ostrzy miecz, w tego szyi on utknie." Szczególnie silne wpływy egipskie występują w tekście Ewangelii wg św. Łukasza.

rzypowieść o żebraku Łazarzu oparta jest na egipskiej bajce o Setne Cha-em-wese. Obydwa teksty, tj. ewangeliczny i staroegipski, opowiadają o człowieku biednym, cierpiącym niesprawiedliwie na ziemi, który będzie szczęśliwy na tamtym świecie. Natomiast bogacz, spędzający czas na ucztowaniu i oszukujący ludzi, otrzymuje zasłużoną karę na tamtym świecie, w królestwie zmarłych. Ta sama bajka ma pewien związek z ewangeliami wg św. Łukasza i św. Mateusza, gdzie jest mowa o nauczaniu Jezusa w świątyni.

"ezus, kiedy miał dwanaście lat, przybył z rodzicami do Jerozolimy na święto Paschy i zgubił się w wielkim mieście. Dopiero po trzech dniach, odnaleźli Go w świątyni, gdzie siedział między nauczycielami, przysłuchiwał się im i zadawał pytania. A wszyscy, którzy Go słuchali, byli zdziwieni bystrością Jego umysłu i odpowiedziami." A oto egipska wersja opowieści o Si-Usire, młodocianym synu Cha-em-wese. "Kiedy Si-Usire podrósł i okrzepł, oddano go do szkoły. Po niedługim czasie jego wiedza przerosła wiedzę uczącego go skryby. Mały Si-Usire razem ze skrybami Domu Życia przy świątyni Ptaha zaczął czytać modlitwy błagalne, a wszyscy, którzy go słuchali, byli zdumieni."

braz dorosłego Chrystusa, cierpiącego Boga-Odkupiciela, powstał niewątpliwie nie bez wpływu Egiptu.

dalej
1  2  3

 ZAGINIONE CYWILIZACJE Aleksandra Kondratowa w tłumaczeniu Stafana Michalskiego

.:|| Kontakt || Pytania || Mapa strony || Index || Reklama  ||:.