Religia w Egipcie przeszła przez typowe dla religii antycznych stadium
fetyszyzmu-totemizmu. Fetysze Praegipcjan rzadko miały postać roślin, częściej -
martwych przedmiotów, najczęściej zaś zwierząt. Przedmioty te lub istoty wzbudzały w
Praegipcjanach podziw albo lęk bądź też były dla nich szczególnie pożyteczne. Od
tych fetyszów i totemów wywodzi się znaczna większość późniejszych bóstw
egipskich. Pierwotnie miały one zazwyczaj postać całkowicie zwierzęcą (zoomorfizm),
ale już w czasach przedhistorycznych zaczęto nadawać im kształty ludzkie
(antropomorfizm). Najczęściej pozostawiano antropomorficznemu bóstwu jego dawną
zwierzęcą głowę, niektóre zaś bóstwa obok postaci antropomorficznej zachowały
także swą postać zwierzęcą.
Pewne bóstwa egipskie od
najdawniejszych czasów miały tylko postać ludzką, można jednak wykazać, że
występują one w tej postaci obok odpowiedniego fetysza będącego
przedmiotem kultu lub są ubóstwioną postacią jakiegoś władcy czy innej wybitnej
jednostki.
Pierwotne bóstwa Egiptu były bóstwami opiekuńczymi i nominalnymi władcami
drobnych państewek, które istniały tu w czasach przedhistorycznych.
W okresie kiedy kwestia odpowiedniego
wykorzystania wylewów Nilu stała się paląca, między teokracjami egipskimi wybuchła
ostra walka o prymat. Walka organizacji państwowych pragnących rozciągnąć swą
władzę na cały obszar Egiptu znalazła odbicie w religii jako walka bogów o naczelne
stanowisko w panteonie. W trakcie tej walki jedni bogowie umacniali swoje pozycje, inni
zaś spadali do rzędu dworzan zwycięzców. Prymat lokalnego bóstwa opiekuńczego
starano się uzasadniać przez powiązanie tego bóstwa z siłami i zjawiskami kosmicznymi
oraz przez nadanie mu charakteru uniwersalnego. Wskutek tych przemian zapanował w
panteonie egipskim chaos tym większy, że zależnie od aktualnych potrzeb, miejscowych
warunków i nastrojów, jedno i to samo bóstwo czy zjawisko kosmiczne pojmowano w różny
sposób lub ze względów politycznych utożsamiano kilka bóstw z bóstwem lokalnym. W
miarę jednak jak postępował proces zjednoczenia Egiptu, coraz silniej dawała się
odczuć potrzeba zaprowadzenia w panteonie pewnego ładu.
W wyniku walk, a także pokojowego łączenia się poszczególnych teokracji
egipskich, powstały ostatecznie dwa królestwa: królestwo Północy, którego boskim
"władcą" był sokół-Horus, i królestwo Południa, którym władał bóg
Seth. Stolicą państwa północnego, tj. Egiptu Dolnego, było miasto Behedet w
zachodniej części Delty, miastem zaś stołecznym państwa południowego, tj. Egiptu
Górnego, było Ombos na lewym brzegu górnego Nilu. Długotrwałe walki pomiędzy tymi
dwoma państwami zakończyły się jeszcze w czasach przedhistorycznych zwycięstwem
Egiptu Dolnego i zjednoczeniem całego kraju pod boską władzą Horusa. W ten sposób
powstało pierwsze zjednoczone państwo egipskie ze stolicą w Heliopolis (biblijne On, na
północo-wschód od dzisiejszego Kairu). Heliopolitańscy kapłani stworzyli w tym
okresie najważniejszy system teologiczny i kosmogoniczny, który przyjął się w całym
Egipcie i przetrwał aż do czasów chrześcijańskich. Nie zostały jednakże wykluczone
z tego systemu bardzo liczne naiwności i sprzeczności przekazane przez tradycję.
Pierwsze zjednoczenie Egiptu nie było trwałe. Górny Egipt zbuntował się i
odzyskał niepodległość, co zakończyło okres nazwany później okresem
"służebników Horusa". Znowu więc powstały dwa państwa: północne, ze
stolicą w Pe (Buto), i południowe, ze stolicą w Nechen (Hierakonpolis). Kres
rywalizacji między północą i południem położył dopiero około roku 2850 p.n.e.
Menes, król państwa południowego, dokonując po raz drugi dzieła zjednoczenia Egiptu.
W epoce thinickiej (czasy panowania I i II dynastii faraonów) Horus, utożsamiony z
bogiem-słońcem i czczony jako Re-Harachte, był bogiem opiekuńczym całego
zjednoczonego państwa. Pod koniec okresu panowania faraonów z II dynastii nastąpiła
schizma religijna. Faraon Peribsen opuścił stołeczne miasto Memfis, przeniósł się do
Abydos i uznał wrogiego Horusowi Setha za boskiego władcę państwa. Chasechemui,
ostatni faraon tej dynastii, poszedł na kompromis i uznał Setha oraz Horusa za boskich
współwładców kraju. Nie rozwiązało to jednak radykalnie sprawy i za czasów III
dynastii boskim władcą Egiptu stał się znowu Horus. Faraonowie powrócili do Memfis;
wielką rolę zaczął teraz odgrywać także kult miejscowego boga Ptaha.
Następny przewrót religijny dokonał się przypuszczalnie za panowania
faraonów z V dynastii. Założyciel tej dynastii, Userkaf, postawił sobie za cel
przywrócenie słonecznemu bogu Re dawnego nadrzędnego stanowiska i cel ten osiągnął.
W pierwszym okresie wielkiego osłabienia władzy centralnej odżyły w Egipcie
kulty miejscowe, a spośród bogów lokalnych na czoło wysunęli się Min i Montu,
bóstwa potężnych dzielnic południowych.
Za czasów XII dynastii (w przybliżeniu lata 1991-1792 p.n.e.) następuje
wywyższenie Amona, który utrzymał stanowisko boga państwowego w drugim okresie
przejściowym aż do najazdu Hyksosów. Hyksosi w zajętej przez siebie części Egiptu za
naczelne bóstwo uznali Setha, podczas gdy w Egipcie Górnym panująca tam dynastia
władców tebańskich nadal przyznawała prymat Amonowi.
Królowie tebańscy pokonali Hyksosów około 1570 roku p.n.e. Zwycięstwo to
było równoznaczne z triumfem Amona, a dalsze sukcesy militarne faraonów uczyniły go
"władcą" rozległego imperium. Amon w coraz większym stopniu przybierał
charakter bóstwa solarnego i uniwersalnego.
Wraz ze wzrostem znaczenia i potęgi Amona wzrastał także wpływ jego
arcykapłana. Oba te czynniki doprowadziły w latach 1377-1358 p.n.e. do wielkiej schizmy
religijnej. Począwszy od czasów Tutmozisa IV zaczęto przedstawiać słonecznego boga
nie w postaci człowieka, lecz w postaci tarczy słonecznej (Aton).
Faraon Amenhotep IV dokonał niezwykle doniosłego posunięcia politycznego:
odebrał arcykapłanowi Amona zarząd dóbr świątynnych. Następnie, dążąc do
zupełnego zlikwidowania wpływu kapłanów Amona, stworzył nową religię, opartą na
kulcie tarczy słonecznej, i zmieniwszy swe imię na Echnaton, zaczął wprowadzać tę
religię w swym państwie, nie wahając się stosować środków administracyjnych. Wydaje
się, że faraon-reformator uzyskał poparcie ze strony heliopolitańskich kapłanów boga
Re. Reforma religijna Echnatona zakończyła się jednak całkowitym niepowodzeniem, a
prawdopodobnie pod koniec swego panowania Echnaton usiłował nawet pogodzić się z
kapłanami Amona.
Właściwa likwidacja schizmy rozpoczęła się dopiero za panowania
Tutanchamona, została zaś zakończona przez Haremhaba. Po ponownym triumfie Amon
przybrał charakter boga wyłącznie solarnego i uniwersalnego. Następcy Haremhaba,
faraonowie pochodzący z Tanis, starali się osłabić wpływy kapłanów Amona,
faworyzując kulty bogów Ptaha i Re.
Amon, Re, Ptah i Seth stali się czterema oficjalnymi bogami państwa
egipskiego, naczelne miejsce jednak nadal zajmował Amon. Jego potężni arcykapłani
sięgnęli po władzę królewską i sprawowali ją w latach 1085-950 p.n.e. W okresie
następnym, trwającym do roku 332 p.n.e., czyli do czasów Aleksandra Wielkiego, znów
wystąpiło w Egipcie zjawisko rozdrobnienia władzy i powrót do kultów lokalnych. Na
stanowisku bogów państwowych znajdowali się to Amon, Re i Ptah, to bóstwa lokalne, jak
Bastet - bogini-kotka z Bubastis, lub Neith - bogini z Sais. Faraonowie trzech ostatnich
dynastii byli już zbyt słabi, aby móc zapewnić prymat któremukolwiek z wielkich
bóstw.
Nowi władcy Egiptu,
Ptolemeusze, starali się pozyskać sobie Egipcjan popierając kulty miejscowe i wznosząc
liczne świątynie. Wykorzystywali też prastarą egipską tendencję do łączenia ze
względów politycznych lub teologicznych różnych bóstw w jedno i w celu związania
wspólnym kultem przybyszów greckich z Egipcjanami popierali utożsamianie bogów
egipskich z greckimi. Tak więc utożsamiano np. Horusa z Apollinem, Ammona z Zeusem,
Ptaha z Hefajstosem, Hathor z Afrodytą, Ozyrysa z Dionizosem. Tej tendencji sprzyjał
charakterystyczny dla hellenizmu synkretyzm, utożsamianie lub stapianie bóstw jako
różnych postaci lub przejawów jedynego Boga. Ale mimo utożsamiania bogów nie
nastąpiła w ptolemejskim Egipcie unifikacja religijna i polityczna. W celu osiągnięcia
jej Ptolemeusze stworzyli nowy kult Sarapisa, który miał być bogiem państwowym.
Sarapisto najprawdopodobniej uczłowieczona i zhellenizowana postać lokalnego bóstwa
memfickiego Oserapisa (Ozyrys-Apis). Nowy bóg, który łączył w sobie elementy Ozyrysa,
Zeusa, Posejdona, Hadesa, Asklepiosa, Heliosa, Dionizosa i babilońskiego Marduka, miał
za małżonkę Izydę. Sarapis cieszył się wielką popularnością wśród ludności
greckiej, nie został jednak życzliwie przyjęty przez Egipcjan. Toteż w Egipcie stał
się on raczej greckim bogiem Aleksandrii. Natomiast poza granicami Egiptu kult Sarapisa i
Izydy jako bogów-zbawców, zespolony z kultem ich syna Horusa (zwanego przez Greków
Harpokratesem) oraz kultem boga umarłych Anubisa, rozprzestrzenił się bardzo szybko,
wywarł silny wpływ na hellenizm, dotarł w końcu nawet do Brytanii i do Indii, a
przetrwał aż do V wieku n.e. Innym środkiem, za pomocą którego Ptolemeusze starali
się zjednoczyć ludność Egiptu, było wprowadzenie, obok istniejącego egipskiego kultu
władcy, oficjalnego greckiego dynastycznego kultu Ptolemeuszów; oba kulty dotyczyły
tego samego monarchy. W czasach rzymskich taką samą rolę, jak kult Ptolemeuszów,
odgrywał kult cesarski.
